Ψυχική υγεία και Περιβάλλον
Γενικά περί υγείας
Ως υγεία ορίζουμε την "κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς την απουσία νόσου ή αναπηρίας". (Π.Ο.Υ.)
Ως καλή υγεία νοείται η σωματική, συναισθηματική, πνευματική και κοινωνική επάρκεια του ατόμου, ώστε να αντιμετωπίζει ικανοποιητικά το εκάστοτε περιβάλλον του.
Υπ' αυτή την έννοια η κατάσταση καλής υγείας ενός ατόμου είναι σχετική. Ένας υπάλληλος γραφείου π.χ., που είναι, κατά το μάλλον ή ήττον, ένα αγύμναστο άτομο, μπορεί να στέκεται μεν καλά στο συνηθισμένο του περιβάλλον, αλλά πιθανόν να υποκύψει σε μια καρδιακή προσβολή ύστερα από κοπιαστικό φτυάρισμα μετά από χιονοθύελα, σε αντίθεση με έναν ξυλοκόπο. Ως κακή υγεία εξ άλλου, δεν μπορεί να νοηθεί π.χ. η κατάσταση μιάς εγκύου στους πρώτουσ μήνες της εγκυμοσύνης της, που υποφέρει τις πρώτες πρωινές ώρες κάθε μέρας από ναυτία.
Στην πραγματικότητα υπάρχει μια ευρέως μεταβλητή περιοχή μεταξύ υγείας και νόσου, ιδιαίτερα όταν συνυπολογίζονται οι ψυχικοί και κοινωνικοί παράγοντες. Όπως παρατηρούσε ο Φρόϋντ, "ένα φυσιολογικό εγώ είναι, όπως κάθε φυσιολογική κατάσταση γενικά, ένα ιδεατό πλάσμα της φαντασίας".
Ειδικά περί ψυχικής υγείας και ψυχικής νόσου
Υπό το ανωτέρω πρίσμα η κατάσταση καλής ψυχικής υγείας είναι φανερό ότι καθορίζεται (περιστασιακά ή μόνιμα) από την επίδραση πολλών παραγόντων, προερχομένων τόσο από το άτομο (ιδιοσυστασιακοί, βιολογικοί, ενδο- και δια-προσωπικοί) όσο και από το περιβάλλον (Οικογενειακοί, κοινωνικοί).
Εξ αιτίας μάλιστα της αδυναμίας, μέχρι σήμερα, ακριβούς και αδιαμφισβήτητου προσδιορισμού της αιτιολογίας των ψυχικών παθήσεων, κατά καιρούς διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες για την κατανόηση και ερμηνεία τους, εν πολλοίς αλληλοσυγκρουόμενες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η σταθερή αντίθεση, σε όλη τη διαδρομή της σύγχρονης ψυχιατρικής, μεταξύ οργανιστικών (γενετικών, βιολογικκών, βιοχημικών ή παθολογοανατομικών) και ψυχολογικών αντιλήψεων σ' ότι αφορά την αιτιολογία των ψυχικών διαταραχών. Πεποίθησή μας είναι ότι η σύγχρονη ψυχιατρική βρίσκει το δρόμο της αποφεύγοντας τόσο το δογματισμό και την απλοϊκότητα των ακραίων τοποθετήσεων των οπαδών της οργανιστικής αιτιολογίας, όσο και την μονολιθικότητα, αυθαιρεσία και αντιεπιστημονικότητα πολλών οπαδών της ψυχαναλυτικής και κοινωνιολογικής σκέψης.
Επίπτωση των ψυχικών διαταραχών
Ο κίνδυνος ψυχικής διαταραχής εξαρτάται για κάθε άτομο:
α) Από το κληρονομούμενο γονιδιακό του υπόστρωμα και το βαθμό σταθερότητας της δομής του Κ.Ν.Σ. που διαφέρουν από άτομο σε άτομο.
β) Από τις συνθήκες υπο τις οποίες αναπτύσσεται τα θεμελιώδη πρώτα χρόνια της ζωής του (αρμονική ή μη ψυχοσεξουαλική εξέλιξη).
γ) Από την "ατμόσφαιρα" του Οικογενειακού του περιβάλλοντος (γονεϊκοί και οικογενειακοί παράγοντες).
δ) Από την εκπαιδευτική εμπειρία και τις συνθήκες της κοινωνικοεπαγγελματικής του πορείας καθώς και τη συγκρότηση της κοινωνίας, το πολιτισμικό της επίπεδο και το φυσικό περιβάλλον.
ε) Από τα γεγονότα της ζωής και το συνεπαγόμενο stress.
Σαν γενική αρχή μπορούμε να θεωρήσουμε ότι στις ψυχώσεις πρωτεύοντα ρόλο παίζει το βιολογικό-ιδιοσυστασιακό υπόστρωμα και δευτερεύντα οι περιβαλλοντικοί παράγοντες, ενώ στις νευρώσεις και τις χαρακτηρολογικές διαταραχές αντίστροφα.
Ψυχική υγεία και μικρο-περιβάλλον
Κατ' αρχήν σαν πρώϊμο μικρο-περιβάλλον θεωρείται η μήτρα και τις πρώτες εβδομάδες μετά την γέννηση η μητρική φιγούρα. Νόσοι της μητέρας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, κακές συνθήκες ζωής και διατροφής έκθεση σε αυξημένο stress, αποτελούν ήδη επιβαρυντικούς παράγοντες για το έμβρυο.
Μετά τη γέννηση το άμεσο περιβάλλον του βρέφους είναι η μητέρα. Η δυάδα μητέρα-βρέφος αποτελεί θεμέλιο παράγοντα στην ψυχική εξέλιξη του ατόμου σε σημείο που παλιότερες θεωρίες να αποδίδουν σχεδόν αποκλειστικά στη μητέρα την όποια ψυχική διαταραχή εμφανιζόταν στο άτομο αργότερα, ("σχιζοφρενιογόνος μητέρα"). Η καλή ψυχική και σωματική υγεία της μητέρας, η ανάπτυξη σταθερού δεσμού με το βρέφος κ.λ.π., συντελούν τα μέγιστα στην ψυχική υγεία του ατόμου.
Το Οικογενειακό περιβάλλον
Η Οικογένεια, ως θεμέλιο κύτταρο κάθε κοινωνικής οργάνωσης, είναι ο φορέας των πολιτισμικών αξιών και το βασικό χυτήρι για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του ατόμου. Στη διαδρομή της οικογενειακής ζωής, οφείλει να επαναδιαπραγματεύεται τους τρόπους που λειτουργεί και συναλλάσεται προκειμένου να αντιμετωπίσει τα νέα καθήκοντα ή και δυσκολίες, βρίσκοντας κάθε φορά την αποδοτικότερη και σταθερότερη ισορροπία της.
Οι λειτουργίες κάθε οικογένειας διακρίνονται σε βασικές (προσφορά απαραίτητων υλικών εφοδίων για τη ζωή των μελών της), αναπτυξιακές (ανάπτυξη των μελών της οικογένειας ή μεταβολές στη σύνθεση ή τις συνθήκες στίς οποίες ζεί) και κρίσεως (αρρώστια, θάνατος, ανεργία, μετανάστευση, φυσική καταστροφή κ.λ.π.). Η φυσιολογική λοιπόν οικογένεια προσφέρει στα μέλη της και κυρίως στα παιδιά, τη δυνατότητα επιβίωσης και προστασίας, άρα την αίσθηση ασφάλειας, τη δυνατότητα συναισθηματικής συναλλαγής, την αίσθηση ότι ο Άλλος σε θέλει, (συναίσθημα του "ανήκειν"), άρα την εδραίωση της προσωπικής ταυτότητας και τη δυνατότητα δημιουργίας δεσμών, την εγκαθίδρυση σεξουαλικών προτύπων και ρόλων που προετοιμάζουν το δρόμο για την απόλαυση του έρωτα και της συντροφικότητας, την "εκπαίδευση" σε κοινωνικούς ρόλους και επομένως την προετοιμασία για την αποδοχή κοινωνικών ευθυνών και τέλος την καλλιέργεια γνώσεων και την υποστήριξη της δημιουργικότητας και των πρωτοβουλιών κάθε μέλους.
Η ανάπτυξη της οικογένειας ξεκινά με την αρχική προσέγγιση, (φλέρτ), ανάμεσα σ' έναν άντρα και μιά γυναίκα. Και οι δυό φέρνουν στη σχέση τα συστήματα αξιών τους, ποu έχουν "κληρονομήσει" από τις γονεϊκές τους οικογένειες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους, την ικανότητά τους να αγαπούν, να προσφέρουν, να μοιράζονται. Καθένας έχει τις ανάγκες του και περιμένει να τις ικανοποιήσει ο άλλος, συχνά χωρίς καν να τις γνωρίζει ο ίδιος, (ασυνείδητο). Οι οικογένειες θεωρείται πως "επεκτείνονται"Φ από την πρώτη αυτή περίοδο ώς τη στιγμή της αποχώρησης του πρώτου παιδιού. Από τη στιγμή εκείνη και μετά αρχίζει η περίοδος της "συρρίκνωσης", αν και σε σπάνιες περιπτώσεις γεννιούνται κι άλλα παιδιά αφού το πρώτο παιδί αποχωρήσει από την οικογένεια. Με την αποχώρηση και του τελευταίου παιδιού από το σπίτι, η οικογένεια εισέρχεται στη μέση ηλικία της, που διαρκεί μέχρι τη συνταξιοδότηση, (στάδιο της "άδειας φωλιάς"). Στη συνέχεια η οικογένεια μπαίνει στην τελική φάση της, που διαρκεί ως το θάνατο των συζύγων. Η αναπτυξιακή πορεία της οικογένειας που μόλις περιγράψαμε μπορεί να έχει πολλές παραλλαγές εξ αιτίας απροσδόκητων, καταστροφικών ή ετεροχρονισμένων γεγονότων, που μπορεί να επηρρεάσουν λιγότερο ή περισσότερο την πορεία της.
Σε κάθε εξελικτική φάση που αναφέρθηκε, η οικογένεια οφείλει να επαναδιαπραγματεύεται τους τρόπους που λειτουργεί και συναλλάσεται, προκειμένου να αντιμετωπίσει τα εκάστοτε νέα καθήκοντα και δυσκολίες, ώστε να βρίσκει κάθε φορά την αποδοτικότερη και σταθερότερη ισορροπία της. Οι σοβαρότερες δυσκολίες σε αυτή τη διαδρομή παρουσιάζονται στις λεγόμενες "μεταβατικές φάσεις" από το ένα στάδιο στο άλλο και διαρκούν κατά κανόνα 3-5 χρόνια. Στις μεταβατικές φάσεις είναι πολύ πιθανό οικογένειες που διατηρούν με κόπο μιά ευαίσθητη ισορροπία, να κλυδωνιστούν σοβαρά και να μπούν σε κατάσταση "κρίσης". Είναι προφανές ότι αν μιά οικογένεια δεν επιτελεί σωστά τις βασικές λειτουργίες είναι τελείως απίθανο να επιτελούνται σωστά οι άλλες δύο, ενώ δεν είναι απαραίτητο να ισχύει το αντίστροφο. Υπάρχει δηλαδή ιεράρχηση.
Τα προβλήματα που αφορούν τις λειτουργίες της οικογένειας, όπως περιγράφηκαν παραπάνω, έχουν δύο συνιστώσες, την επιτελεστική, (πρακτική) και την συναισθηματική, μπορούμε δε να τα συνοψίσουμε ως εξής:
α) Προβλήματα επικοινωνίας, που διακρίνονται σε σχέση με την επάρκεια της πληροφορίας, την ευκρίνεια και την αμεσότητά της.
β) Προβλήματα έκφρασης των συναισθημάτων, που εμφανίζονται είτε όταν υπάρχει υπερβολική συναισθηματική προσέγγιση, που εμποδίζει τα μέλη της οικογένειας να κατακτούν την αυτονομία που χρειάζονται, ή το αντίθετο, (υπερβολική συναισθηματική απόσταση), πράγμα που στερεί από τα μέλη τη στήριξη που έχουν ανάγκη. Σε επικοινωνιακό επίπεδο εκφράζονται κυρίως με συνεχή υποχωρητικότητα, ή διαρκή επίκριση, ή υπερβολική λογική, ή μή σύντονη με την εκάστοτε ατμόσφαιρα αντίδραση.
γ) Προβλήματα ρόλων . Φυσιολογικά οι κύριοι ρόλοι και οι συνεπαγόμενες λειτουργίες τους μέσα στην οικογένεια είναι βιωματικά κατανοητοί και αναδύονται αυτόματα καθώς η οικογένεια αναπτύσσεται. Συχνά όμως δυσκολίες των γονέων, κυρίως όσον αφορά την ανάληψη ευθύνης, αδυναμίες καταμερισμού και επικοινωνίας ανάμεσα στο ζευγάρι, οδηγούν σε στρεβλώσεις και "αναθέσεις" ρόλων με δυσλειτουργικά αποτελέσματα για τα μέλη. Μερικές οικογένειες π.χ. στηρίζουν τη σταθερότητά τους στην ύπαρξη ενός "κακού" παιδιού, ("αποδιοπομπαίος τράγος"), ή άλλες αποδίδουν σε κάποιο παιδί "γονεϊκό" ρόλο, (αναστροφή), ή άλλες αποδίδουν σε κάποιο μέλος πόλο "μάρτυρα", "τρελλού", "ανήμπορου" κ.λ.π.
δ) Προβλήματα ελέγχου, που εμφανίζονται όταν δεν υπάρχει τρόπος που να επιβάλλει την εφαρμογή των κανόνων μιάς οικογένειας. Δημιουργούνται τόσο ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά όσο και ανάμεσα στο ζευγάρι.
ε) Προβλήματα ορίων, που εμφανίζονται είτε όταν τα όρια είναι υπερβολικά άκαμπτα και αδιαπέραστα, ή όταν αυτά είναι υπερβολικά χαλαρά έως ανύπαρκτα. Τα όρια μιάς οικογένειας πρέπει να είναι καθαρά, εκλεκτικά διαπερατά ανάλογα με τις ανάγκες της οικογένειας και πρέπει να υπάρχουν και στα υποσύνολά της.
στ) Προβλήματα μακροπεριβάλλοντος, π.χ. μετανάστες, μειονότητες, περιοχές μεγάλης εγκληματικότητας κ.λ.π.
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι:
1) Η εμφάνιση ενός προβλήματος ή συμπτώματος, κατά κανόνα συμβαίνει σε περιόδους αλλαγών, ή αναμενόμενων αλλαγών στην οικογένεια, που απειλούν να ανατρέψουν την υπάρχουσα ισορροπία, (π.χ. γέννηση, θάνατος, γάμος, διαζύγιο, ανεργία, μετανάστευση, χρόνια νόσος, είσοδος στην εφηβεία ή την τρίτη ηλικία κ.ά.). Το άγχος που προκαλεί αυτή η κατάσταση πυροδοτεί απωθημένες ενδοψυχικές συγκρούσεις και ανάδυση του συμπτώματος με "σκοπό" να εμποδιστεί η όποια αλλαγή. Η "ανάγνωση" του συμπτώματος με θετικό τρόπο, αντιθέτως, διευκολύνει την εύρεση λύσης και προαγωγή της αλλαγής.
2) Οι "υγιείς" οικογένειες είναι:
- Ανοικτές, φιλικές και με βασική εμπιστοσύνη στις ανθρώπινες επαφές
- Με σεβασμό για την αίσθηση της ξεχωριστής υπόστασης, της ατομικότητας, της αυτονομίας, της ιδιωτικής ζωής
- Με ανοικτή, σαφή και άμεση επικοινωνία
- Με ισχυρό γονεϊκό συνασπισμό
- Με εύκαμπτο έλεγχο στο πλαίσιο της βασικής ιεραρχίας γονέα-παιδιού
- Με αυθόρμητη συναλλαγή στο πλαίσιο καλής διάθεσης και πνεύματος
- Με υψηλά επίπεδα πρωτοβουλίας
- Με ενθάρυνση της μοναδικότητας και της διαφοράς και εκτίμηση της ζωτικότητας και των "ισχυρών" χαρακτήρων
Ψυχική υγεία και μακροπεριβάλλον
Είναι αυτονόητο ότι η κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι αδύνατη έξω από το πλαίσιο της ακατάλυτης σχέσης του μέ το φυσικό περιβάλλον όπου αυτή διαδραματίζεται. Για τη μελέτη της σχέσης αυτής πρέπει να συνεκτιμώνται οι οικολογικές διαστάσεις, οι διαστάσεις του χώρου, οι κοινωνικές διαστάσεις και οι διαστάσεις της συλλογικότητας των κατοίκων που διαμένουν στο όποιο περιβάλλον.
Ι. Το φυσικό περιβάλλον
Η επίδρα ση των φυσικών καταστροφών π.χ. έχει μελετηθεί εδώ και δεκαετίες. Μεγάλοι σεισμοί, ηφαιστιακές εκρήξεις, μεγάλες πυρκαγιές, πυρηνικά ατυχήματα κ.ά., συνεπάγονται έντονο στρες και συνιστούν ψυχοπιεστικά γεγονότα της ζωής (stressful life events) με συνηθέστερες εκδηλώσεις άγχος, αϋπνία, δυσθυμία ή βραχεία καταθλιπτική αντίδραση.
Η εποχιακότητα, όπως ο ίδιος ο Ιπποκράτης είχε παρατηρήσει (Βαρουχάκης, 1966), συναντάται στις μελαγχολικές καταστάσεις με έξαρση την άνοιξη και το φθινόπωρο (Esquirol, 1838 και Silverman, 1968). H επίπτωση των αυτοκτονιών επίσης έχει συσχετισθεί με εποχιακή κατανομή με έξαρση τους μήνες Μάϊο-Ιούνιο (μήνες με τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια).
ΙΙ. Το κοινωνικό περιβάλλον
Το κοινωνικό πλαίσιο, η οργάνωση και οι δομές του, διαδραματίζουν σημαίνοντα ρόλο στην εικόνα του εαυτού και επομένως στην έννοια της ψυχικής υγείας.
Φαινόμενα όπως: ο αστισμός, η κοινωνκή θέση (status), η κοινωνική απο(δι)oργάνωση (disorgsnisation), η κοινωνική απομόνωση, η αποξένωση, η ενσωμάτωση, η μετανάστευση, η παραπτωματικότητα, έχουν επίσης συνδεθεί αιτιολογικά με την εμφάνιση ψυχοπαθολογικών καταστάσεων.
Η μεγαλύτερη επιρροή στη Δυτική κοινωνιολογία προέρχεται από τον Durkheim και τους συνεχιστές του έργου του, τους M. Mead, Gofman, Foucault, Scheff, Marcuse, Sartre, Saussure, Habermas κ.ά. Οι μαρξιστικές και υπαρξιστικές επιδράσεις επηρέασαν, κυρίως στην Ευρώπη, την ψυχιατρική σκέψη γύρω από την αιτιολογία και την αντιμετώπιση της ψυχικής αρρώστιας.
Επιπροσθέτως πολλές επιδημιολογικές έρευνες καταδεικνύουν ότι ορισμένες κοινωνικοδημογραφικές μεταβλητές συμβάλλουν ή συσχετίζονται με την έκλυση κάποιων τουλάχιστον ψυχικών διαταραχών.
- Ηλικία : Ατομα ηλικίας άνω των 45 ετών νοσούν ψυχικά σε ποσοστό μεγαλύτερο απ' ότι νεώτερα. Σ' αυτό συμβάλλουν πέραν των ψυχολογικών και βιολογικοί συντελεστές (π.χ. η κλιμακτήριος)
- Φύλλο : Από τις στατιστικές της νοσηλευτικής κίνησης φαίνεται ότι οι περισσότεροι άνδρες νοσηλεύονται για ψυχώσεις (κυρίως του σχιζοφρενικού φάσματος), αλκοολισμό και διαταραχές προσωπικότητας, ενώ αντίθετα η ύπαρξη ψυχοπαθολογικών συμπτωμάτων του νευρωτικού φάσματος είναι, στις περισσότερες επιτόπιες έρευνες, σχεδόν διπλάσια στις γυναίκες.
- Οικογενειακή κατάσταση : Η απώλεια παιδιού, συντρόφου, ο χωρισμός-εγκατάλειψη, το διαζύγιο, η χηρεία, η μοναχικότητα, δηλαδή καταστάσεις ισχυρού stress, έχουν επίσης συσχετισθεί αιτιολογικά με την εμφάνιση ψυχοπαθολογικών συμπτωμάτων
- Τόπος μόνιμης κατοικίας : Ενώ η γενική ψυχιατρική νοσηρότητα δεν παρουσιάζει διαφορά μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών ανεξαρτήτως γεωπολιτικού εντοπισμού, σε ορισμένες έρευνες που έγιναν σε μεγαλουπόλεις και σε αγροτικές περιοχές βρέθηκαν μεγαλύτερα ποσοστά νεύρωσης στις αστικές περιοχές
- Κοινωνική διαστρωμάτωση : Στα κατώτερα (οικονομικά) κοινωνικά στρώματα έχει βρεθεί μεγαλύτερο ποσοστό ψυχικά αρρώστων. Αυτό βεβαίως εξηγείται από το γεγονός ότι η ίδια η ψυχική αρρώστια λόγω και της χρονιότητας της διαδρομής της μειώνει δραματικά την δυνατότητα οικονομικής-κοινωνικής ανόδου. Επίσης τα οικονομικά χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα αντιμετωπίζουν πολύ δυσκολότερες συνθήκες διαβίωσης (ψυχοπιεστικοί παράγοντες) και έχουν σημαντικά μικρότερες δυνατότητες πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας και άρα στην πρόληψη και τη θεραπεία ιδιαίτερα στις μέρες μας (μείωση του κοινωνικού κράτους λόγω παγκοσμιοποίησης της ιδιωτικοποίησης)
- Πολιτισμική αλλαγή : H μετανάστευση, που συνδέεται στενά με τη μεταβλητή της εθνικής ταυτότητας, είναι ισχυρός ψυχοπιεστικός παράγοντας τόσο λόγω της δυσκολίας αφομοίωσης του μετανάστη από το νέο πολιτισμό (acculturation stress) όσο και της (λιγότερο η περισσότερο) μειονεκτικής κοινωνικοοικονομικής του θέσης
- Εργασία-ανεργία : Η απώλεια της εργασίας και η υποβάθμιση της αγοραστικής δύναμης (λόγω της υποβάθμισης της αξίας της εργατικής δύναμης), φαινόμενα που καθώς η δημογραφική γήρανση της Δύσης διογκούται οδηγούνται σε συνεχή αύξηση προς αντιρρόπηση των απωλειών κέρδους, πυροδοτούν επίσης αγχώδεις αντιδράσεις, καταθλίψεις, ψυχοσωματικά ενοχλήματα και όχι σπάνια υποτροπές ψυχώσεων
Επιγραμματικό συμπέρασμα
Η ψυχική υγεία κάθε ατόμου είναι πολυπαραγοντική συνάρτηση
- Του κληρονομούμενου βιολογικού δυναμικού
- Των προδιαθεσικών παραγόντων
- Των ειδικών δεξιοτήτων
- Της οικογενειακής δομής και λειτουργίας
- Της κοινωνικής δομής και λειτουργίας
- Του υποκειμένου πολιτισμού και των αλλαγών του