Οικογενειακή Θεραπεία

2013-08-17 17:13

Εισαγωγή - Ιστορική Εξέλιξη - Θεωρητικά Μοντέλα 

Άτομο και Οικογένεια είναι ένα αδιαχώριστο σύμπλεγμα. Δεν είναι δυνατό να αντιμετωπίσουμε το ένα χωρίς να δούμε το άλλο. Από αυτή τη βασική αρχή ξεκίνησαν οι πρώτες προσπάθειες για την ανάπτυξη της Οικογενειακής Θεραπείας στα τέλη της δεκαετίας του '40 και στην αρχή της δεκαετίας του '50.

Οι προσπάθειες αυτές ξεκίνησαν σχεδόν ταυτόχρονα σε πολλά μέρη των Η.Π.Α. από ανεξάρτητους θεραπευτές και ερευνητές, κυρίως ψυχαναλυτές ή έστω επηρεασμένους από την ψυχαναλυτική θεωρία θεραπευτές (Ackerman, Satir, Wynne, Lidz, Ryckoff, Bowen, Minuchin, Framo κ.ά.).

Το έδαφος για την εμφάνισή της είχε αρχίσει να προετοιμάζεται από πολύ νωρίτερα, ίσως από τις αρχές του αιώνα, τόσο με τη δουλειά των κοινωνικών λειτουργών στον τομέα της οικογένειας, όσο και με την μετέπειτα δημιουργία συμβουλευτικών σταθμών σχετικά με τον γάμο και τα σεξουαλικά προβλήματα.

Δεν είναι τυχαίο το ότι η κίνηση της οικογενειακής θεραπείας αναδύθηκε στα μέσα του 20ου αιώνα στις Η.Π.Α., δηλαδή σε μία εποχή που η κοινωνία αυτή βρισκόταν στον απόηχο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, του πολέμου της Κορέας και της Ατομικής Βόμβας. Μία λοιπόν από τις ολοφάνερες αντιδράσεις της ήταν η αυξημένη ανάγκη για οικογενειακή συνοχή σαν αντιστάθμισμα του χωρισμού που είχε επιβληθεί από την ιδεολογία του πολέμου. Άλλωστε είναι προφανές ότι σε περιόδους κρίσης ή κοινωνικών αλλαγών (κοινωνικής μετάβασης), η οικογένεια δέχεται τους περισσότερους κλυδωνισμούς, γιατί είναι ο φορέας των κατεστημένων πολιτισμικών αξιών και το βασικό χυτήρι της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του ατόμου.

Τη μεγαλύτερη ώθηση για την ανάπτυξη της οικογενειακής κίνησης την ίδια εποχή έδωσαν δύο γεγονότα. Οι ανεπιτυχείς προσπάθειες εφαρμογής παραδοσιακών αρχών της ψυχιατρικής στη δουλειά με τις οικογένειες των σχιζοφρενών, και η αποτυχία στην αντιμετώπιση διαταραχών της συμπεριφοράς στα παιδιά.

Η κίνηση της Οικογενειακής Θεραπείας ξεκίνησε λοιπόν από τις Η.Π.Α. Αργότερα απλώθηκε προς την Ευρώπη - ιδιαίτερα την Βρετανία, την Ιταλία και την Γερμανία. Ακόμα και στις μέρες μας όμως δεν έχει γίνει πλατιά αποδεκτή στον τομέα της Ψυχικής Υγείας, αν και η ανάγκη για την ανάπτυξη μονάδων Οικογενειακής Θεραπείας στα πλαίσια των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας γίνεται ολοένα και επιτακτικότερη.

Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία είναι η θεραπεία της Οικογενειακής Ομάδας, αντί των ατόμων χωριστά. Στηρίζεται στο δεδομένο ότι: το Όλον μπορεί να κατανοηθεί σωστά μόνο με την ερμηνεία των σχέσεων των μερών του. Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές ψυχιατρικές αλλά και τις κλασσικές ψυχαναλυτικές κατευθύνσεις που εκλαμβάνουν το άτομο σαν σημείο εκκίνησης και αναφοράς, η Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία ξεκινά από την Οικογενειακή μονάδα. Η διαφορά αυτή δεν είναι αντιθετική αλλά συμπληρωματική. Η ικανοποιητική λειτουργία καθενός από τα μέλη της Οικογένειας οδηγεί σε μεγαλύτερη πιθανότητα ικανοποιητικής λειτουργίας της ίδιας της Οικογενειακής Ομάδας. Ακόμα, η ομαλή οικογενειακή ζωή επηρεάζει ευνοϊκά τα μέλη της Οικογένειας.

Η Οικογενειακή θεραπεία κατά συνέπεια μπορεί να περιγραφεί σαν θεραπεία του Οικογενειακού Συστήματος. Είναι δηλαδή προσανατολισμένη στο να αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι οικογένειες: πώς συνδέονται τα μέλη μεταξύ τους, πώς επικοινωνεί το ένα με το άλλο, ποιος είναι ο ρόλος τους μέσα στην οικογένεια και πώς καθιερώνονται και επιβάλλονται κανόνες. Με άλλα λόγια ενδιαφέρεται για τη λειτουργία της οικογενειακής ομάδας σαν συνόλου.

Γενικά στην Οικογενειακή θεραπεία, παρ' όλο που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ένα μέλος που ζητά θεραπεία, ο Οικογενειακός θεραπευτής ενδιαφέρεται για το πώς τα συμπτώματα προέρχονται ή εξαρτώνται από τον τρόπο λειτουργίας της οικογένειας. Εάν η Οικογενειακή λειτουργία μπορεί να αλλάξει κατά τον ενδεδειγμένο τρόπο, ο Οικογενειακός θεραπευτής θεωρεί ότι και τα συμπτώματα του μέλους της Οικογένειας θα ελαττωθούν ή και θα εξαφανισθούν.

Οι θεραπευτές που ασχολήθηκαν με την Οικογενειακή θεραπεία γρήγορα συνειδητοποίησαν πως οι ως τότε γνωστές θεωρίες που ερμηνεύουν την ψυχοβιολογική ανάπτυξη των ατόμων (ψυχανάλυση, θεωρία ομαδικής θεραπείας) δεν επαρκούσαν για την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της Οικογένειας σαν ενότητας. Έτσι στράφηκαν σε νέες ιδέες και θεωρητικά σχήματα που αναπτύσσονταν σε άλλα πεδία των ανθρωπολογικών ή άλλων επιστημών, όπως: τη θεωρία γενικών συστημάτων, την κυβερνητική, τη θεωρία της μάθησης, τη θεωρία της επικοινωνίας και τις θεωρίες για τη σχέση λειτουργίας του δεξιού και αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου.

Παίρνοντας επιπλέον υπ' όψη ότι το θέμα οικογένεια και οικογενειακή θεραπεία είναι πολύπλοκο και πολυδιάστατο, και επομένως προσφέρεται σαν ένα πεδίο μελέτης απ' όπου μπορούν να αναπτυχθούν πολλά και διαφορετικά θεωρητικά μοντέλα, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί δεν υπάρχει, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, ένα ενιαίο μοντέλο Οικογενειακής θεραπείας αλλά πολλά. Τα κυριότερα από αυτά είναι: το Ψυχαναλυτικό, το Συστεμικό, της Θεωρίας της Επικοινωνίας, το Δομικό, το Στρατηγικό, της Θεωρίας της Συμπεριφοράς. Όλα βλέπουν την Οικογένεια στο σύνολό της - τι γίνεται μέσα σ' αυτήν, ανάμεσα στα μέλη της, πού μπλοκάρει η φυσιολογική ανάπτυξη (διαφοροποίηση και ανάπτυξη ικανοτήτων) των μελών της. Διαφέρουν ως προς το σύστημα αναφοράς τους (ασυνείδητο χώρο, χώρο επικοινωνίας, χώρο δομής...) και την τεχνική με την οποία αποσκοπούν να βάλουν τάξη σ' αυτό τον χώρο.

Λίγα λόγια για το Ψυχαναλυτικό, το Συστεμικό, το Δομικό και το Επικοινωνιακό μοντέλο, που είναι και τα πιο διαδεδομένα.

Οι νεώτερες εξελίξεις της Ψυχαναλυτικής θεωρίας με την ανάπτυξη της θεωρίας των αντικειμενοτρόπων σχέσεων (Objects Relations Theory) μας δίνουν τη δυνατότητα για μια ψυχαναλυτική θεώρηση των Οικογενειακών Συστημάτων, που αντιλαμβάνεται την ψυχολογική ανάπτυξη του ατόμου σαν αποτέλεσμα της εξέλιξης των διαπροσωπικών του σχέσεων. Χρησιμοποιεί την ιστορική κατανόηση-εμβάθυνση και τη μη καθοδηγητική προσέγγιση του Freud, αλλά η θεωρία της πηγάζει κυρίως από τη θεωρία των αντικειμενοτρόπων και των Ομαδικών σχέσεων. Τροφοδοτείται από τις ψυχαναλυτικές θεωρίες για την ανάπτυξη του παιδιού και τις έρευνες για την αλληλεπίδραση μητέρας-παιδιού, γονιού-παιδιού. Χρησιμοποιεί τις τεχνικές της θεραπείας παιχνιδιού για να επικοινωνήσει με τα νεώτερα μέλη της Οικογένειας. Η ψυχαναλυτική οικογενειακή θεραπεία θεωρεί ότι η ενσυναίσθηση (insight) είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την αλλαγή και την ομαλή πρόοδο της αναπτυξιακής πορείας της Οικογένειας, καθώς και για τη μονιμότητα των αλλαγών.

Συστεμική θεραπεία: Η θεωρία των Γενικών Συστημάτων αναπτύχθηκε από τον Ludwig Von Bertalanfy σαν γενική θεωρία οργάνωσης των Τμημάτων σε Ολότητες. Σαν σύστημα ορίζεται κάθε ομάδα με μέρη που έχουν ιδιαίτερες σχέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. Τα συστήματα χωρίζονται από το περιβάλλον με όρια που είναι σχετικά ανοικτά ή κλειστά, ανάλογα με τον βαθμό διαπερατότητας. Τα ζωντανά συστήματα έχουν εκλεκτικά διαπερατά όρια. Επίσης οργανώνονται ιεραρχικά μέσα στα πλαίσια μεγαλύτερων συστημάτων ή μπορεί να υπάρχει επικάλυψή τους. Τέλος βρίσκονται σε μια συνεχή κατάσταση δυναμικής εξέλιξης με την τάση να διατηρούνται πάντοτε στη μεγαλύτερη δυνατή κατάσταση ισορροπίας. Βασικές ιδέες της συστεμικής σκέψης είναι οι αρχές της κυκλικής αιτιότητας (σε αντίθεση με την γραμμική αιτιότητα) και της ανατροφοδότησης (feedback). Η Οικογενειακή θεωρία συστημάτων είναι ένα μοντέλο που παρέχει σημαντικές δυνατότητες για την κατανόηση και περιγραφή του τρόπου με τον οποίο οι οικογενειακές ομάδες λειτουργούν σαν ολότητες και όχι σαν άθροισμα ατόμων.

Το Δομικό μοντέλο βασίζεται στην αρχή ότι όλα τα όντα που έχουν ικανότητα μάθησης οργανώνονται σε ιεραρχικές δομές που βασίζονται στη δύναμη και το γόητρο. Η Οικογένεια θεωρείται ανοικτό κοινωνικό σύστημα που οργανώνεται σε ιεραρχικές θέσεις οι οποίες αντιστοιχούν συνήθως στα επίπεδα γενεών. Για το δομικό μοντέλο οικογενειακής θεραπείας, όσο πιο ξεκάθαρη είναι η ιεραρχική διάταξη και η λειτουργία των υποσυστημάτων της Οικογένειας (συζυγικού, γονεϊκού, αδελφικού) τόσο πιο ισορροπημένη είναι η αναπτυξιακή πορεία της Οικογένειας.

Το Επικοινωνιακό μοντέλο δίνει ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο που επικοινωνούν (δηλαδή ανταλλάσσουν πληροφορίες που μεταδίδονται με μηνύματα, σήματα, σύμβολα κ.λ.π. λεκτικά ή εξωλεκτικά) τα μέλη της οικογένειας μεταξύ τους στο εδώ και τώρα. Όσο καθαρότερα, σαφέστερα και ανάλογα με αυτό που συμβαίνει στη δοσμένη χρονική στιγμή, είναι τα μηνύματα αυτά τόσο πιο λειτουργική είναι μια Οικογένεια.Έτσι η σχολή αυτή δίνει σημασία και ψάχνει από την πρώτη στιγμή να βρει τα δυσλειτουργικά πρότυπα επικοινωνίας που έχει η οικογένεια.

Σήμερα, αν και - όπως έχει ήδη αναφερθεί - δεν υπάρχει μία θεωρία που να είναι πλήρης και συνολική, η τάση που φαίνεται να διαμορφώνεται σαν κύρια σε παγκόσμιο επίπεδο από τους Οικογενειακούς θεραπευτές, είναι η συνθετική αφομοίωση, από κάθε κύριο θεωρητικό ρεύμα, τόσο θεωρητικών αρχών όσο και στοιχείων τεχνικής από τις άλλες σχολές, που διευκολύνουν την κλινική δουλειά. Έτσι πιστεύουμε ότι διανύουμε μια περίοδο σύγκλισης που απαιτεί από τους Οικογενειακούς θεραπευτές ευελιξία και αποφυγή άκαμπτων σχημάτων και δογματισμών.

Οικογένεια: Τύποι - Λειτουργίες - Στάδια Ανάπτυξης 

Στη δυτική κοινωνία, σαν το συνηθέστερο οικογενειακό πρότυπο θεωρείται το πυρηνικό που αποτελείται από τους δύο συζύγους και τα παιδιά. Υπάρχουν όμως και άλλοι τύποι οικογένειας που μάλιστα αυξάνονται με γοργούς ρυθμούς και ίσως αποτελούν σήμερα το μεγαλύτερο ποσοστό, όπως:

• Ζευγάρια χωρίς παιδιά
• Μονογονεϊκές οικογένειες (χηρεία, διαζύγιο, ανύπαντρες μητέρες)
• Σύζυγοι με υιοθετημένα παιδιά
• Ευρείες ή "εκτεταμένες" οικογένειες
• Επαναδημιουργημένες οικογένειες (με παιδιά από άλλους γάμους)
• Κοινοβιακές οικογένειες

Ας δούμε συνοπτικά τους βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς σκοπούς και ρόλους της Οικογένειας, όπως τους περιγράφει ο N. Ackerman:

1. Παροχή τροφής, κατοικίας και άλλων υλικών αγαθών, για τη διατήρηση της ζωής και την προστασία των μελών της από εξωτερικούς κινδύνους.
2. Παροχή κοινωνικής συντροφικότητας που είναι το υπόβαθρο για τις συναισθηματικές σχέσεις της οικογένειας.
3. Παροχή δυνατοτήτων για την ανάπτυξη προσωπικής ταυτότητας συνδεδεμένης με την οικογενειακή ταυτότητα. Το αίσθημα ταυτότητας είναι απαραίτητο για την αντιμετώπιση καινούργιων εμπειριών και τη δημιουργία νέων δεσμών.
4. Δημιουργία σεξουαλικών προτύπων και ρόλων, που προετοιμάζουν τον δρόμο για τη σεξουαλική ωρίμαση και ικανοποίηση.
5. Κοινωνικοποίηση των παιδιών με την εκπαίδευσή τους σε κοινωνικούς ρόλους και την προετοιμασία τους για την αποδοχή κοινωνικών ευθυνών.
6. Καλλιέργεια γνώσεων και υποστήριξη της δημιουργικότητας και των πρωτοβουλιών κάθε μέλους.

Η ανάπτυξη της Οικογένειας ξεκινά με την αρχική προσέγγιση ή φλερτ ανάμεσα σε έναν άντρα και μία γυναίκα. Και οι δυο φέρνουν μέσα στη σχέση τα συστήματα αξιών τους που έχουν "κληρονομήσει" από τις πατρικές οικογένειες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους, την ικανότητά τους να αγαπούν, να προσφέρουν, να μοιράζονται. Κaθένας έχει τις ανάγκες του και περιμένει να τις ικανοποιήσει ο άλλος, καμιά φορά χωρίς καν να τις γνωρίζει ο ίδιος.

Οι οικογένειες θεωρείται πως "επεκτείνονται" από την πρώτη αυτή περίοδο (του γάμου) και τη στιγμή της αποχώρησης του πρώτου παιδιού. Από τη στιγμή εκείνη και μετά αρχίζει η περίοδος της "συρρίκνωσης" - αν και, σε σπάνιες περιπτώσεις, γεννιούνται και άλλα παιδιά αφού το πρώτο παιδί αποχωρήσει από την οικογένεια. Με την αποχώρηση και του τελευταίου παιδιού από το σπίτι, η Οικογένεια εισέρχεται στη μέση ηλικία της, που διαρκεί μέχρι τη συνταξιοδότηση (στάδιο της "άδειας φωλιάς"). Στη συνέχεια, η Οικογένεια μπαίνει στην "τελική φάση" της που διαρκεί ως τον θάνατο των συζύγων.

Η αναπτυξιακή πορεία της Οικογένειας που μόλις περιγράψαμε, μπορεί να έχει πολλές παραλλαγές εξαιτίας απροσδόκητων, καταστροφικών ή ετεροχρονισμένων γεγονότων που μπορεί να επηρεάσουν λιγότερο ή περισσότερο την πορεία της.

Σε κάθε εξελικτική φάση που αναφέρθηκε, η Οικογένεια οφείλει να επαναδιαπραγματεύεται τους τρόπους που λειτουργεί και συναλλάσσεται, προκειμένου να αντιμετωπίσει τα νέα καθήκοντα και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, και να βρίσκει κάθε φορά την αποδοτικότερη και σταθερότερη ισορροπία της. Οι σοβαρότερες δυσκολίες σ' αυτό παρουσιάζονται στις λεγόμενες "μεταβατικές φάσεις" από το ένα στάδιο στο άλλο, και διαρκούν περίπου 3-5 χρόνια. Σ' αυτές ιδιαίτερα τις μεταβατικές φάσεις είναι πιο πιθανό οικογένειες που διατηρούν με κόπο μια ευαίσθητη ισορροπία να κλυδωνιστούν σοβαρά και να μπουν σε κατάσταση "κρίσης".

Προβλήματα που αντιμετωπίζει η Οικογένεια

Ας δούμε τώρα μερικά από τα πιο συνηθισμένα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Οικογένεια:

1. Προβλήματα που αφορούν στην επιτέλεση των λειτουργιών της. Οι λειτουργίες αυτές διακρίνονται σε: α) βασικές που εμφανίζονται όταν η Οικογένεια αδυνατεί να προσφέρει στα μέλη της τα απαραίτητα για τη ζωή, β) αναπτυξιακές που σχετίζονται με την ανάπτυξη των μελών της Οικογένειας ή με μεταβολές στη σύνθεση ή τις συνθήκες στις οποίες ζει η Οικογένεια, και γ) κρίσεως που αναδύονται σε μια περίοδος κρίσης της Οικογένειας (αρρώστια, θάνατος, ανεργία, μετανάστευση, φυσική καταστροφή, κ.λ.π.). Είναι προφανές ότι αν μια οικογένεια δεν επιτελεί σωστά τις βασικές λειτουργίες, είναι τελείως απίθανο να επιτελούνται σωστά οι άλλες δύο, ενώ δεν είναι απαραίτητο να ισχύει το αντίστροφο. Υπάρχει δηλαδή ιεράρχηση. Όλα αυτά δε τα προβλήματα έχουν δύο συνιστώσες: την πρακτική (επιτέλεση) και τη συναισθηματική.
2. Προβλήματα επικοινωνίας, που διακρίνονται σε σχέση με την επάρκεια της πληροφορίας, την ευκρίνειά της και την αμεσότητά της.
3. Προβλήματα που αφορούν την έκφραση συναισθημάτων. Τα προβλήματα αυτά εμφανίζονται είτε όταν υπάρχει υπερβολική συναισθηματική προσέγγιση που εμποδίζει τα μέλη της οικογένειας να κατακτούν την αυτονομία που χρειάζονται, είτε όταν υπάρχει υπερβολική συναισθηματική απόσταση που τους στερεί τη συναισθηματική στήριξη που έχουν ανάγκη. Σε επικοινωνιακό επίπεδο τα προβλήματα αυτά εκφράζονται με υποχωρητικότητα ή διαρκή επίκριση, υπερβολική λογική ή αντίδραση άσχετη με την παρούσα ατμόσφαιρα.
4. Προβλήματα ρόλων, που εμφανίζονται κυρίως όταν η αποτυχία στην εκπλήρωση τέτοιων λειτουργιών προκύπτει από έλλειψη καταμερισμού και συμφωνίας σχετικά με τίνος ρόλος είναι να εκπληρώσει την κάθε λειτουργία. Φυσιολογικά οι περισσότεροι ρόλοι γίνονται αυτόματα κατανοητοί και προβάλλουν καθώς η Οικογένεια αναπτύσσεται. Μερικοί ωστόσο πρέπει να συζητηθούν και να ληφθούν συνειδητές αποφάσεις γι' αυτούς. Μερικές οικογένειες λόγου χάρη στηρίζουν τη σταθερότητά τους στην ύπαρξη ενός "κακού" παιδιού ("αποδιοπομπαίος τράγος"), άλλες αποδίδουν σε κάποιο παιδί τον ρόλο του "γονεϊκού παιδιού", άλλες αποδίδουν σε κάποιο μέλος τους τον ρόλο του "μάρτυρα", του "τρελού", του "ανήμπορου", κ.λ.π.
5. Προβλήματα ελέγχου, που εμφανίζονται όταν δεν υπάρχει τρόπος που να επιβάλλει την εφαρμογή των κανόνων μιας οικογένειας. Δημιουργούνται τόσο ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά όσο και ανάμεσα στο ζευγάρι.
6. Προβλήματα ορίων, που εμφανίζονται είτε όταν τα όρια είναι υπερβολικά άκαμπτα και αδιαπέραστα, είτε όταν είναι υπερβολικά χαλαρά έως ανύπαρκτα. Τα όρια μιας οικογένειας πρέπει να είναι καθαρά, εκλεκτικά διαπερατά ανάλογα με τις ανάγκες της, και πρέπει να υπάρχουν και στα υποσύνολα της Οικογένειας.
7. Προβλήματα περιβάλλοντος, π.χ. οικογένειες μεταναστών ή άλλων μειονοτήτων, οικογένειες που ζούν σε περιοχές μεγάλης εγκληματικότητας κ.λ.π.  

Αρχές της Οικογενειακής Θεραπείας

Όταν εργαζόμαστε επαγγελματικά με Οικογένειες, το πρώτο μας μέλημα είναι η αξιολόγησή τους, δηλαδή η προσπάθεια να κατανοήσουμε το πρόβλημα, τι το προκαλεί, τι συνεισφέρει στη δημιουργία του και τι μπορεί να αλλάξει ή να τροποποιηθεί. Αυτό το πετυχαίνουμε μέσω της συνέντευξης, της άμεσης παρατήρησης και της συμπλήρωσης διαφόρων ερωτηματολογίων. Ο θεραπευτής οικογένειας, από την πρώτη κιόλας επαφή με την οικογένεια, πρέπει να διατηρεί μια ουδέτερη θέση, να μην κρίνει με βάση τις δικές του αρχές και τα προσωπικά του πιστεύω, και να μην συμμαχεί με κάποιο υποσύνολο ή κάποια λειτουργία του συστήματος.

Κατά την αξιολόγηση μιας οικογένειας, ο θεραπευτής πρέπει να έχει υπόψη του ότι:

• Η εμφάνιση ενός προβλήματος ή συμπτώματος κατά κανόνα συμπίπτει με κάποια απρόσμενη ή αναμενόμενη αλλαγή στην Οικογένεια, που απειλεί να ανατρέψει την υπάρχουσα ισορροπία (π.χ. ένα μέλος της οικογένειας γεννιέται, φεύγει, παντρεύεται, αλλάζει δουλειά, αρχίζει σχολείο, παίρνει διαζύγιο, μπαίνει στην εφηβεία ή πλησιάζει στη μέση ηλικία, αρρωσταίνει ή πεθαίνει κ.λ.π.).
• Το άγχος που προκαλεί αυτή η κατάσταση πυροδοτεί απωθημένες ενδοψυχικές συγκρούσεις, με αποτέλεσμα την εμφάνιση του συμπτώματος ή της προβληματικής συμπεριφοράς.
• Το σύμπτωμα αυτό μπορεί να γίνει είτε μέσον για να εμποδιστεί η "απειλητική" αλλαγή, είτε τρόπος για να διευκολυνθεί η αλλαγή και να βρεθεί λύση.

Μας ενδιαφέρει λοιπόν να μάθουμε πότε άρχισε το σύμπτωμα, κάτω από ποιες συνθήκες, τι μορφή πήρε, ποιος είναι ο κύριος παραπονούμενος, τι αλλαγές προηγήθηκαν και συνέβησαν μετά την εμφάνιση του συμπτώματος στα πλαίσια του οικογενειακού συστήματος.

Ταυτόχρονα παρατηρούμε τη λειτουργία της οικογένειας στο εδώ και τώρα. Δηλαδή, πώς αντιδρά στον θεραπευτή, πώς λειτουργούν τα υποσυστήματά της, ποια και πόσο ξεκάθαρα είναι τα όριά της, τι ρόλοι - τυπικοί και άτυποι - υπάρχουν, ποια σχήματα επικοινωνίας ακολουθούνται, ποιοι κανόνες είναι ρητοί και ξεκάθαροι, ποιες είναι οι αρχές, οι αξίες, τα ταμπού της οικογένειας, αν υπάρχουν οικογενειακά "μυστικά", ποια είναι η συναισθηματική ατμόσφαιρα της οικογένειας, σε ποιο στάδιο του κύκλου ζωή της βρίσκεται και πώς αντιμετωπίστηκαν τα προηγούμενα στάδια.

Με άλλα λόγια ο θεραπευτής, κινούμενος σε δύο επίπεδα πληροφόρησης - αυτό της επιφανειακής δράσης της οικογένειας (σύμπτωμα και τρόπος λειτουργίας της οικογένειας) και αυτό της βαθύτερης δομής της (πεποιθήσεις, αξίες, συνειδητά και ασυνείδητα άγχη, φόβοι, ανάγκες των μελών) - φωτίζει και δίνει νόημα στα επαναλαμβανόμενα και φαινομενικά άσκοπα σχήματα παθολογικής επιφανειακής δράσης (συμπτώματα) και δίνει τη δυνατότητα στην Οικογένεια για τις αναγκαίες αλλαγές.

Ποιοι είναι όμως οι κατευθυντήριοι άξονες για την επιθυμητή αλλαγή μιας οικογένειας προς την "καλύτερη υγεία", ή αλλιώς ποια μπορεί να θεωρηθεί "υγιής Οικογένεια"; Είναι φυσικό η απάντηση σ' ένα τόσο πολυσύνθετο και πολυπαραγοντικό πρόβλημα να είναι έμμεση. Κατ' αρχήν πρέπει να τονίσουμε ότι, όπως λέει ο Aldous Huxley: "... η επικοινωνία και η συμπεριφορά των ζώων έχει μια αφέλεια, μια απλότητα που ο άνθρωπος έχει χάσει". Όσο πιο κοντά παραμένουν οι άνθρωποι σ' αυτό το μη λεκτικό (αναλογικό) τρόπο επικοινωνίας, τόσο πιο απλή, πιο φυσική και με περισσότερη "χάρη" θα είναι η κοινωνική τους συμπεριφορά. Όμως και τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρώπου είναι συνέπειες της ικανότητάς του για συμβολικούς (ψηφιακούς) τρόπους επικοινωνίας. Δηλαδή, της ικανότητάς του να χρησιμοποιεί κάτι στη θέση κάποιου άλλου, με τρόπο αυθαίρετο (αν και συμφωνημένο οπωσδήποτε), όπου το σύμβολο δεν έχει καμία απολύτως σχέση με αυτό που συμβολίζει.

Έτσι μας δίνεται η δυνατότητα να δημιουργούμε μια ατελείωτη ποικιλία εσωτερικών κόσμων που διαφέρουν - με όποιο τρόπο θέλουμε - από τον πραγματικό κόσμο στον οποίο ζούμε, οικοδομώντας τη μοναδικότητα και την εσωτερική μας απεραντοσύνη. Ταυτόχρονα όμως η ίδια ικανότητα είναι αυτή που μας φέρνει σε σύγκρουση με την καθημερινή πραγματικότητα, καθώς αυτή αντιμάχεται το σύστημα των φαντασιώσεών μας και μάλιστα τόσο περισσότερο όσο αναπτύσσουμε τους κοινωνικούς μας δεσμούς και την δράση μας. Συνεπώς, όταν μιλάμε για "Οικογενειακή Υγεία", εννοούμε την επίτευξη της καλύτερης δυνατής ισορροπίας ανάμεσα σ' αυτούς τους δύο πόλους.

Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι οι "υγιείς" οικογένειες διαθέτουν τα εξής χαρακτηριστικά:

• είναι ανοικτές, φιλικές και με βασική εμπιστοσύνη στις ανθρώπινες επαφές
• δείχνουν μεγάλο σεβασμό για την αίσθηση της ξεχωριστής υπόστασης, την ατομικότητα, την αυτονομία, την ιδιωτική ζωή
• έχουν ανοικτή, σαφή και άμεση επικοινωνία
• έχουν ισχυρό γονεϊκό συνασπισμό
• έχουν εύκαμπτο έλεγχο με διαπραγματεύσεις, στο πλαίσιο της βασικής ιεραρχίας γονέα-παιδιού
• διαθέτουν ιδιαίτερα αυθόρμητη συναλλαγή με πολύ καλή διάθεση και πνεύμα
• έχουν υψηλά επίπεδα πρωτοβουλίας
• ενθαρρύνουν τη μοναδικότητα και τη διαφορά και εκτιμούν τη ζωτικότητα και τους "ισχυρούς" χαρακτήρες

Μερικές Θεραπευτικές Τεχνικές   

Με τον όρο αυτό εννοούμε τα διάφορα μέσα που χρησιμοποιούνται από τους Οικογενειακούς θεραπευτές για να τεθεί σε λειτουργία η θεραπευτική διαδικασία. Σήμερα υπάρχει μια ποικιλία θεραπευτικών τεχνικών, που αναδύθηκαν από θεωρίες που διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους (ψυχαναλυτική, ψυχόδραμα, encounter group, behaviour, gestalt, κ.α.). Οι διάφοροι θεραπευτές, από τις τεχνικές αυτές, άλλες βρίσκουν ότι τους ταιριάζουν και τις υιοθετούν, και άλλες βρίσκουν ότι είναι λιγότερο χρήσιμες. Κάθε θεραπευτής διαλέγει και χρησιμοποιεί ορισμένες τεχνικές σύμφωνα με το δικό του "στυλ", ανεξάρτητα από τον θεωρητικό του προσανατολισμό. Αυτό καθορίζεται από την προσωπικότητά του, τις αξίες και την κουλτούρα του.

Τις διάφορες τεχνικές θα μπορούσαμε να τις χωρίσουμε γενικά σε αυτές που διαθέτουν κυρίως μόνο λεκτικά μέσα, και σε αυτές που διαθέτουν και μη λεκτικά μέσα - τα οποία έχουν κύριο σκοπό να δώσουν στα άτομα μια εμπειρία που μπορεί να υποβοηθήσει την αλλαγή στο Οικογενειακό Σύστημα.

Πρέπει να τονιστεί ότι, στο πλαίσιο της Οικογενειακής θεραπείας, ο θεραπευτής λειτουργεί περισσότερο πραγματικά και λιγότερο μεταβιβαστικά σε σχέση με την ατομική, ψυχαναλυτικού τύπου, ψυχοθεραπεία.

Καθετί που ο θεραπευτής κάνει, λέει ή σιωπά, καθώς και ο χρόνος (timing) παρεμβολής του, θεωρούνται θεραπευτικές τεχνικές. Φυσικά βασικό εργαλείο στα χέρια του, σε λεκτικό επίπεδο, είναι η ερμηνεία τόσο της μεταβίβασης όσο και της αντιμεταβίβασης - σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την ψυχοδυναμικής κατεύθυνσης Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία.

Μερικές από τις πιο εξειδικευμένες τεχνικές είναι:

1. Εκτέλεση "έργου" (task) : Ο θεραπευτής ζητά από την οικογένεια να εκτελέσει ένα συγκεκριμένο σχέδιο συμπεριφοράς, ως προς το πρόβλημα που αντιμετωπίζει, που έχει ο ίδιος οργανώσει και σχεδιάσει. Στόχος είναι να πειραματιστεί η οικογένεια με νέα πρότυπα συμπεριφοράς.
2. Οικογενειακή γλυπτική : Είναι γνωστό ότι για να περιγράψουμε συναισθήματα χρησιμοποιούμε λέξεις που αναφέρονται σε θέσεις και κινήσεις μέσα στον χώρο (π.χ. "είσαι μακρυά μου", "μου γύρισες την πλάτη" κ.α.). Με την γλυπτική ζητείται από κάθε μέλος της οικογένειας να παραστήσει σκηνικά πώς βλέπει την οικογένειά του σε μια δεδομένη στιγμή, μέσα από τη δημιουργία ενός σκηνικού με σωματικά γλυπτά που συμβολίζει τις συναισθηματικές θέσεις που έχουν τα μέλη μεταξύ τους μέσα στον χώρο ζωής της οικογένειας. Για να προταθεί, απαιτείται εμπιστοσύνη προς τον θεραπευτή και άνετη στάση απέναντί του. Χρησιμεύει κυρίως σε οικογένειες με δυσκολίες στη λεκτική συναισθηματική έκφραση, ή σε οικογένειες με μικρά παιδιά.
3. Παίξιμο ρόλου (ψυχοδραματικές τεχνικές) : Ζητείται να αντιστραφούν οι ρόλοι - π.χ. ο πατέρας να "υποδυθεί" τον γιο και ο γιος τον πατέρα - σε περιπτώσεις, λόγου χάριν, που δύο μέλη της οικογένειας βρίσκονται σε συνεχή ρήξη μεταξύ τους. Μέσα από αυτή τη διαδικασία μπορεί ο ένας να φτάσει στην κατανόηση της θέσης του άλλου και συγχρόνως, όντας στη θέση του άλλου, να καταλάβει τι του κάνει.
4. Οπτικοακουστικά μέσα (video, μονόδρομος καθρέπτης, κασετόφωνο) : Τα μέσα αυτά είναι χρήσιμα γιατί τα άτομα βγαίνουν από τις συναισθηματικές τους θέσεις και παρατηρούν τον εαυτό τους ή τους υπόλοιπους όπως πραγματικά είναι μέσα στις οικογενειακές σχέσεις.

Όπως και κάθε νέο θεραπευτικό ρεύμα ή ανακάλυψη, έτσι και η Οικογενειακή θεραπεία οδήγησε στην αρχή σε ενθουσιασμό χωρίς καμία κριτική και σε αδυναμία να αξιολογηθεί αντικειμενικά. Σ'αυτό συνέβαλε αποφασιστικά και το γεγονός ότι οι πρωτοπόροι στον τομέα της Οικογενειακής θεραπείας ήταν άνθρωποι πολύ δημιουργικοί και χαρισματικοί. Έγινε φανερό για άλλη μια φορά πόσο δύσκολο είναι να γίνει κανείς ειδικός σε μια μέθοδο θεραπείας διατηρώντας ταυτόχρονα μια εξισορροπημένη άποψη για τη θέση που αυτή καταλαμβάνει στο ευρύτερο φάσμα των θεραπευτικών δυνατοτήτων που υπάρχουν. Ασφαλώς η Οικογενειακή θεραπεία δεν είναι πανάκεια για όλα τα ψυχιατρικά προβλήματα.

Είναι βέβαιο, παραδείγματος χάριν, πως τα φάρμακα είναι πιο αποτελεσματικά για τη θεραπεία των σχιζοφρενικών ή των συναισθηματικών ψυχώσεων. Επίσης, δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι η Οικογενειακή θεραπεία είναι αποτελεσματικότερη για τα περισσότερα περιστατικά που οδηγούνται προς ατομική ή ομαδική ψυχοθεραπεία του ενός ή του άλλου είδους.

Στην πράξη η Οικογενειακή θεραπεία έχει δοκιμαστεί από τις σοβαρές ψυχώσεις μέχρι τα διάφορα μικροπροβλήματα συμπεριφοράς της παιδικής ηλικίας. Κάτι που μπορούμε να πούμε με σιγουριά είναι ότι η Οικογενειακή θεραπεία θα πρέπει να χρησιμοποιείται, όπου είναι δυνατόν, για θετικούς λόγους, ή και σε συνδυασμό με άλλες θεραπευτικές μεθόδους, και όχι στις περιπτώσεις αποτυχίας τους όπως συχνά συμβαίνει.

Οι παρακάτω ενδείξεις έχουν προταθεί από την Sue Walrond-Skinner (1978):

• Συμπτώματα που ο θεραπευτής θεωρεί πως προέρχονται από ένα δυσλειτουργικό σύστημα οικογενειακών σχέσεων.
• Προβλήματα που παρουσιάζονται από εκείνους που ζητούν βοήθεια σαν σχετιζόμενα με μια οικογενειακή σχέση μάλλον, παρά σαν ατομικά.
• Δυσκολίες αποχωρισμού από την οικογένεια.
• Οικογένειες που βασικά λειτουργούν σε ένα παρανοϊδές-σχιζοειδές επίπεδο και χρησιμοποιούν υπερβολικά τους μηχανισμούς της άρνησης, της διάσχισης και της προβολής.
• Οικογένειες σοβαρά αποδιοργανωμένες, χαμηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου.

Και ακόμη:

• Περιπτώσεις σοβαρής οικογενειακής κρίσης που προκλήθηκε από μία σοβαρή αρρώστια, γέννηση, θάνατο, ανεργία, κ.λ.π.
• Προβλήματα στην οικογένεια από παιδιά ή εφήβους ιδιαίτερα με αντικοινωνική συμπεριφορά.

Πλεονεκτήματα της Οικογενειακής θεραπείας θεωρούνται:

1. Είναι συντομότερη - κατά συνέπεια και φθηνότερη - και πιο αποτελεσματική από την ατομική θεραπεία για αρκετά προβλήματα.
2. Μπορεί να θεωρηθεί σαν ένας τρόπος ταυτόχρονης θεραπευτικής αντιμετώπισης πολλών ανθρώπων.

Στα μειονεκτήματά της συγκαταλέγονται:

1. Η ανάγκη να παρευρίσκονται στον ίδιο χώρο, την ίδια ώρα, πολλά άτομα.
2. Η αποτελεσματικότητά της, κυρίως σε ό,τι αφορά τη μονιμότητα των αλλαγών, και η ταχύτητά της αμφισβητούνται έντονα, ιδιαίτερα όταν δεν ασχολείται με την ενδοψυχική παθολογία.

Πιστεύουμε ότι στο μέλλον, με τη βοήθεια της έρευνας, θα είναι δυνατή μια ακριβέστερη εκτίμηση της θέσης και της αξίας της οικογενειακής θεραπείας.